PREEK 29 januari
Paaskerk
Mattheus 5:1-12
De zaligsprekingen
Ds Jos van Oord
Prachtige preek zeiden de mensen bij de koffie. Prachtige rede zegt de scharen als ze weer afdalen. Wat kan die Jezus mooie dingen zeggen. Maar we gaan over tot de orde van de dag….of blijven achter met de vraag hoe verder?
Wat hij er niet bij vertelt, en ook niet kon vertellen, is dat die volgelingen vervolgens tweeduizend jaar bezig waren met de uitleg van die Bergrede. En dat is niet alleen omdat het liefhebben van je vijand ons niet van nature komt aangewaaid.
De grote vraag was en is: hoe moet je die rede van Jezus nu precies opvatten? Er zijn vele interpretaties Je kunt ze ‘zacht’ interpreteren en dat is iets wat in de huidige tijd vooral gebeurt. De Benedictijnse monnik Anselm Grün schreef bijvoorbeeld niet zo lang geleden een prachtig boek over de acht zaligsprekingen dat heel menselijk en troostrijk is. De Duitse pastor Eugen Drewermann bekijkt het psychologisch en ziet de Bijbel als een boek hoe je door vertrouwen te hebben je angsten kunt overwinnen. En eerder vergeleek filosoof Martin Heidegger de Weg van Jezus met de tao uit het boeddhisme.
Hij is niet de enige die dat verband legt. Er zíjn inderdaad duidelijke overeenkomsten tussen de leer van Jezus en de leer van Boeddha. Bijvoorbeeld waar het gaat om de innerlijke vrede, het niet oordelen en de nadruk die Jezus legt op de Weg.
Kun je een stuk uit de Bijbel zomaar op zulke verschillende manieren interpreteren? Ja, sterker nog: de tekst biedt daar alle mogelijkheden voor. Matteüs zat namelijk waarschijnlijk niet met een blocnoteop schoot toen Jezus zijn Ted-talk hield. Onderzoekers gaan ervan uit dat hij zijn evangelie pakweg 50 jaar láter schreef en het dus (net als evangelist Lucas) moest doen met het al bestaande evangelie van Marcus en wellicht nog andere teksten en mondelinge overleveringen.
Daarbij had Matteüs zo zijn eigen agenda: het christendom had op dat moment nog niet zo’n stabiele basis en hij wilde Jezus neerzetten als de Verlosser naar wie in het Oude Testament wordt verwezen. Als de opvolger van Mozes, die zijn volk uit Egypte leidde en op de berg Sinaï de Tien Geboden ontving. Vandaar dat bij Matteüs de toespraak ook op een berg plaatsvond (in het evangelie van Lucas preekt Jezus gewoon ergens op het veld). In elk geval: wat we van Matteüs krijgen is geen [live stream] van de Bergrede, maar een montage achteraf, waarbij je je altijd kunt afvragen wat er in de montage verloren is gegaan, en of hij er misschien stukken uit ándere toespraken tussen heeft geplakt, omdat de boodschap dan beter overkwam.
Misschien nog wel belangrijker is de kwestie van de vertaling en de uitleg. Het maakt nogal wat uit of Jezus zijn toespraak begint met ‘Zalig zijn de armen van geest’ (Statenvertaling) of met ‘Gelukkig wie nederig van hart zijn’ (Nieuwe Bijbelvertaling). Voor allebei is wat te zeggen, als je de Griekse of Hebreeuwse tekst ernaast legt. En als je een van die vertalingen kiest, wat dan? Wat houdt dat ‘arm van geest’ dan in? Wat betekent dat ‘zalig’ of ‘gelukkig’?
Is dat erg? Welnee. Die aanhoudende discussie laat alleen maar zien dat de Bijbel door nieuwe generaties steeds opnieuw wordt uitgelegd en eigenlijk is dat ook logisch. De Bijbelboeken werden afgesloten in de vierde eeuw na Christus - maar dat wil niet zeggen dat de geest van God toen ook maar met pensioen ging. Het opnieuw interpreteren van het woord van God hoort bij de religieuze traditie. Jezus gaf zelf in de Bergrede óók een voortgaande interpretatie van het Oude Testament, toen hij de wet uitlegde als innerlijke leefregels, en zei dat je je vijand niet moet haten, maar liefhebben. De Bergrede is in die zin geen dode letter, maar levende tekst.
De spannendste vraag is dan ook de leukste: wat kan de Bergrede nú betekenen, voor ons, in onze tijd? Niemand heeft hier de wijsheid in pacht, maar de manier waarop je er misschien wel het meeste aan hebt, is door de Bergrede (en vooral de zaligsprekingen) te lezen als een programma voor levenskunst. Hoe moet je leven om gelukkig te worden? Om je eigenheid tot uitdrukking te laten komen? Je eigen bestemming te vinden?
Dit is een tijd vol verwarring. Hoe ver kom je met je ‘nederige hart’?
Misschien is dit júist wel een tijd om de Bergrede te (her)lezen. Die werd immers geschreven in een periode die nu ook niet direct de vreedzaamste uit de geschiedenis was. Palestina was bezet door de Romeinen, om maar wat te noemen - en daar zaten heus aardige mensen bij, maar ze gooiden ook christenen in een leeuwenkuil en lieten hen levend verscheuren, terwijl de keizer zich op de tribune schaterend op de knieën sloeg.
Lees de Bergrede dan ook niet alleen als een programma voor levenskunst, maar ook als een hart onder de riem. Hou vol! zegt Jezus in deze toespraak. Júist als het moeilijk is. Laat je niet meeslepen door de hardheid, de meedogenloosheid, de harteloosheid. Hou vast aan vriendelijkheid en mededogen, laat je hart spreken. Want uiteindelijk ben jij dan een gelukkig mens. Uiteindelijk heb jij, in jou, dan een steviger fundament en ook al zie je niet direct resultaat in de wereld om je heen: uiteindelijk zal de vrede zegevieren. Zoals Anselm Grün zo prachtig zegt in zijn boek over de Bergrede: de macht van de mildheid is als water dat de harde steen zacht maakt.
Misschien is dat een beeld dat nog het best past bij de Bergrede nu, in onze tijd. Een steentje dat je opraapt van het strand of uit een rivier. Een kiezel, gladgesleten door het water, die je in je jaszak kunt houden, waaromheen je je vingers kunt sluiten om je, op momenten dat je op de proef wordt gesteld, als je bang bent, verdrietig, boos, eraan te herinneren wie je bent, als mens - maar misschien nog meer aan de mens die je wilt zijn.
VOORBEELDEN van uitleg in deze tijd:
3 zalig de armen van Geest. ,
omdat van hen is
het koninkrijk der hemelen;
! Nederig van hart, wanneer ben je dat? Als je openstaat - dat is het belangrijkste. Als je niet te zeer vasthoudt aan bezit en aan je ego. Als je jezelf niet als het centrum van de wereld ziet, maar als onderdeel ván die wereld. Die open houding krijg je niet vanzelf. Het heeft te maken met de onthechting uit het boeddhisme: niet hechten aan bezit, je status, je ego. Er alleen maar zijn. Ontvankelijkheid. Dankbaar zijn en niets verlangen. Dat is wat leidt tot innerlijke vrijheid.
4 zalig wie treuren,
omdat hun troost zal worden toegeroepen
Verdriet heeft zoveel vormen, rouw zoveel gezichten. Zoveel manieren van afscheid moeten nemen: afscheid van mensen, van plaatsen, van dromen. Het kind dat je niet kreeg of niet mocht houden of niet kon zijn. De dromen die je had en hoe schraal de werkelijkheid er soms bij afsteekt. Hoe kun je verdriet ooit zien als pad naar geluk?
Misschien zo: door het niet te ontkennen. Verdriet hebben is een manier om je te verzoenen met de werkelijkheid. Je verdriet kies je niet, maar als het op je pad komt, vooruit dan maar. Er dwars doorheen, je erdoor laten overspoelen in het vertrouwen dat je daarna weer bovenkomt. Je mág treuren, je mág huilen. Die tranen zijn nodig. Laat er dit vertrouwen zijn: iets of iemand zal je bijstaan, helpen, overeind houden. Iets of iemand zal je troosten.
7 zalig de ontfermers,
omdat zij ontferming zullen ervaren,
Zalig de barmhartigen,staat er ook.
Compassie, mededogen, je ontfermen over wie je nodig heeft, in plaats van te denken ‘eigen schuld, dikke bult’. Barmhartigheid is geen gevoel, het is een instelling die aanzet tot handelen. Dat is het verschil met medelijden, waar je alleen maar ‘zielig hè!’ zegt en vervolgens doorloopt. Barmhartigheid gaat verder.
Menselijkheid is het doel van de levenskunst van Jezus, in de Bergrede. En de belofte van deze vijfde zaligspreking is dat je, als je barmhartig bent tegenover anderen, zelf ook barmhartigheid zult ontmoeten als je het nodig heb. En misschien is het wel zo eenvoudig als dit: als je barmhartig bent tegenover anderen, ben je het ook tegenover jezelf.
8 zalig de reinen van hart
omdat zij God zullen zien;
Zuiver van hart, dat wil zeggen: zonder bijbedoelingen. Bevrijd van hartstochten en emoties. Het gaat om puurheid en zuiverheid. Je hart reinigen van kwade gedachten, hartstochten, negativiteit. Zonder cynisme of sarcasme. Menen wat je zegt. Transparant zijn.
Mediteren kan hierbij helpen. Of bidden. Om de zaken helder te krijgen, om je geest te laten zijn zoals een rimpelloze vijver. En juist door die zuiverheid krijg je inzicht in jezelf, en krijg je contact met het goddelijke.
10 zalig wie worden vervolgd
vanwege gerechtigheid,
omdat van hen is
het koninkrijk der hemelen;
Deze is voor de de mensen die hun nek uitsteken om onrecht te bestrijden. De journalisten in Rusland die misstanden aan de kaak durven te stellen, de arts die in Mexico de misdaden van drugskartels in kaart bracht, de klokkenluiders, de mensen in rubberbootjes Deze is voor de mensen die een uitgesproken menselijk standpunt in durven nemen en, als ze op Twitter een lading bagger over zich heen krijgen, denken: nou ja, dat moet dan maar. Iemand moet het doen.
Doen wat goed is, is een lastig pad, maar het levert wel wat op: een onafhankelijke geest en een rechte rug. Maar vooral een wereld die rechtvaardiger is, en misschien moet je zó dat koninkrijk van de hemel wel opvatten. Als een wereld waarin vriendelijkheid en rechtvaardigheid zwaarder wegen dan agressie.